بررسی تطبیقی احاطه خداوند بر عالم در تفسیر مفاتیح الغیب، المیزان و نمونه

نوع مقاله : مقاله تخصصی

نویسنده

دانشجوی دکتری، جامعة المصطفی العالمیه مشهد مقدّس، مدرسه علوم قرآن و حدیث، رشته تفسیر تطبیقی.

چکیده

خداوند علت و یگانه است برای تمام مخلوقات عالم و هر موجودی برای پیدایش هستی به کسی که بی‌پایان و محتاج نیست نیازمند است و آن خداوند متعال است در واقع این طور می توان گفت که خداوند به درون و بیرون هر چیز احاطه کامل دارد. احاطه خداوند بر عالم از بنیادی‌ترین مباحث توحیدی است که جلوه‌ای از علم، قدرت و قیومیت مطلق الهی را نشان می‌دهد. این پژوهش با رویکرد تطبیقی، به بررسی مفهوم و اقسام احاطه الهی در سه تفسیر مهم ــ مفاتیح الغیب اثر فخر رازی، المیزان اثر علامه طباطبایی و تفسیر نمونه اثر آیت‌الله مکارم شیرازی ــ می‌پردازد. هدف آن است که وجوه اشتراک و افتراق مفسران در تبیین احاطه علمی، وجودی و قیومیت الهی روشن گردد. نتایج مطالعه نشان می‌دهد که هر سه مفسر، احاطه الهی را امری مطلق، فرازمانی و فرامکانی دانسته‌اند، با این تفاوت که فخر رازی محور اصلی احاطه را بر علم و قدرت خداوند متمرکز کرده و آن را ناظر بر آگاهی و سلطه الهی بر همه اشیا می‌داند. علامه طباطبایی در المیزان، احاطه را از سنخ علم حضوری و وجودی معرفی می‌کند و بر وحدت ذات و صفات الهی تأکید دارد؛ به گونه‌ای که احاطه خداوند عین ذات اوست و نه صفتی زائد بر آن. در مقابل، مکارم شیرازی در تفسیر نمونه، با تکیه بر جنبه فلسفی و هستی‌شناختی، احاطه الهی را ناشی از وابستگی ذاتی همه موجودات به خداوند قیوّم می‌داند. از دید وی، هستی مخلوقات عین تعلق و فقر به وجود الهی است. برآیند این دیدگاه‌ها نشان می‌دهد که احاطه الهی مفهومی چندبعدی است که ابعاد علمی، وجودی و قدرتی را در بر می‌گیرد و فهم آن تنها در پرتو شناخت توحید ذاتی و صفاتی میسّر است.

کلیدواژه‌ها


قرآن کریم
نهج البلاغه
حسین بن محمد بن مفضل(راغب اصفهانی)،المفردات فی غریب القرآن، دفتر نشر الکتاب، چاپ دوم، سال 1404ق.
 فخرالدین الرازی، التفسیر الکبیر(مفاتیح الغیب)، چاپ بیروت، انتشارات دارالصادره، سال 1415ق.
محمد حسین طباطبایی، تفسیر المیزان، آموزش دین، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ سوم، سال 1377.
محمدحسین طباطبایی، مختصر المیزان فی تفسیر القرآن، ناشر: انتشارات اسوه(تهران ایران)، سال 1421هـ.ق.
محمدحسین طباطبایی، تفسیر المیزان، ناشر: دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، سال 1374ش.
جمعی از نویسندگان، دانشنامه امام کاظم علیه السلام، ناشر: پایگاه تخصصی عاشورا، سال 1381ش.
ناصر مکارم شیرازی، پیام قرآن، ناشر: دارالکتب الاسلامیه، چاپ نهم، سال 1386.
ناصر مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ناشر: دارالکتب الاسلامیه، چاپ بیست و ششم، سال 1385ش.
ناصر مکارم شیرازی، برگزیده تفسیر نمونه، ناشر: دارالکتب الاسلامیه، سال 1382ش.
محمد محمدی ری شهری، میزان الحکمة، انتشارات دارالحدیث، سال 1384ش
حسینعلی منتظری، درسهایی از نهج البلاغه، انتشارات صدرا، سال 1389ش.
جعفر کریمی، توحید از دیدگاه آیات و روایات، نشر بی تا، سال 1380ش.